روش های کاهش یا حذف رفتارهای نامطلوب در دانش آموزان (2)
اولین روش را با ذکر یک مثال توضیح می دهیم : مادری که هربار با گریه کردن کودک ، او را بلند می کند و در آغوش می گیرد ، متوجه می شود که بر میزان گریه های کودک برای بغل شدن افزوده می شود . حال اگر مادر تصمیم بگیرد که چندین بار به گریه های کودک بی توجهی نشان دهد ، پس از گذشت زمان کوتاهی ، دیگر کودک به گریه کردن ادامه نخواهد داد .
این روش در موقعیت های تحصیلی کاربردهای فراوانی دارد. برای مثال ، معلمی که می بیند توجه بیش از حد او به منجر به لوس شدن یک دانش آموز شده است ، توجه خود را از او می گیرد و بدین طریق رفتار نامطلوب را در او خاموش می کند .
وقتی معلم ورزش یکی از بازیکنان را به سبب انجام عملی خلاف مقررات بازی از زمین اخراج می کند ، از روش محروم کردن استفاده کرده است . باید توجه داشت که این روش در صورتی موفقیت آمیز است که فرد را ازمحلی که دوست دارد در آنجا بماند ، به محل دیگری که دوست ندارد به آنجا برود بفرستیم . مثلا یک دانش آموز از معلم تاریخ خود متنفر است و سرکلاس او بازیگوشی می کند ؛ معلم تاریخ او را از کلاس اخراج می کند . دانش آموز به حیاط می رود و فوتبال بازی می کند . این عملِ معلم ، نه تنها باعث بهبود کار دانش آموز نشده است ، بلکه او را به فوتبالی که مورد علاقه اش رسانده است و از کلاس تاریخ که مورد علاقه اش نبوده دور کرده است .
جریمه کردن رانندگان متخلف از طریق دریافت پول از آنها، کم کردن مقداری از حقوق کارمندان به سبب غیبت از کار ، و کم کردن نمرات دانش آموزان در نتیجه ی کارهای بدی که انجام داده اند ، نمونه های از جریمه کردن می باشد .
نکته ی مهمی را که در رابطه با کاربرد روش جریمه کردن باید در نظر گرفت این است که : " جریمه نباید خیلی سنگین باشد ". مثلا نمره ای که از دانش آموز کسر می شود ، باید آن قدر باشد که او بتواند با کوشش بیشتر آن را جبران کند . یا کسر حقوق کارمند ، باید به نسبتی باشد که او بتواند با باقیمانده ی حقوق خود زندگی اش را اداره نماید.
معلم ، دانش آموزی را که خرده کاغذ و خرده تراش مداد را در کف اتاق می ریزد وا می دارد تا آنها را جمع کند و در سطل زباله بریزد . این عما را جبران کردن می نامند . در این روش ، گاه می توان از شخص خواست تا علاوه بر جبران عمل خلاف خود ، به انجام اعمال اضافی نیز بپردازد . مثلا معلم دانش آموزی را که پس از تذکرات مکرر باز هم به ریختن خرده کاغذ و خرده تراش مداد به کف کلاس درس ادامه می دهد ، وا می دارد تا نه تنها آشغال هایی را که خود ریخته جمع کند ، بلکه تمام کف کلاس رانیز جارو بکشد . در این صورت به روش مورد استفاده جبران اضافه می گویند .
خشن ترین و نامطلوب ترین روش تغییر رفتار، تنبیه است ؛ به همین دلیل ما آن را به عنوان آخرین روش از روش های منفی کاهش رفتار معرفی می کنیم . به عنوان موردی از تنبیه ، اگر پس از انجام رفتاری نامطلوب از سوی کودک ، مثل گفتن یک حرف زشت ، با ارائه یک محرک آزارنده به دنبال رفتار او ، مثلا سیلی زدن به او ، بخواهیم احتمال بروز رفتار نامطلوب ( حرف زشت ) را در او کاهش دهیم ، او را تنبیه می کنیم .
هرچند که مشاهدات روزانه و شواهد تجربی نشان داده اند که تنبیه در کاهش دادن رفتار نامطلوب به طور موقت و آنی موثر است ، اما باید توجه داشت که تنبیه ، باعث از بین رفتن رفتار تنبیه شده نمی شود و تنها تاثیری که دارد این است که رفتار نامطلوب را موقتا وا پس می زند .
رفتار تنبیه شده ، پس از تنبیه ، همچنان در خزانه ی رفتاری فرد باقی می ماند و تا زمانی که عامل تنبیه کننده حاضر و ناظر است به صورت پنهانی حفظ می شود ، ولی به محض اینکه عامل تنبیه کننده تضعیف شد یا از میان رفت ، آن رفتار مجددا ظاهر می گردد . مثلا کودکی که به علت حرف زشت زدن از پدرش کتک می خورد، می آموزد که در حضور او حرف زشت نزند ، اما هیچ تضمینی وجود ندارد که در غیاب پدر ، مثلا در حضور مادر یا افراد دیگر ، این کار را انجام ندهد .
از مشکلات دیگر استفاده از تنبیه ، پیامد هایی جانبی آن است که از نظر پرورشی بسیار نامطلوب اند. یکی از آنها احساس ناخوشایند حاصل از تنبیه در لحظه تنبیه شدن است ، که سبب انزجار و نفرت تنبیه شونده از تنبیه کننده می گردند . حتی اگر تنبیه شونده بداند که تنبیه به خیر و صلاح اوست و تنبیه کننده از روی دلسوزی او را تنبیه می کند ، باز هم شخص تنبیه شونده به تنبیه کننده احساس انزجار و نفرت پیدا می کند .
مشکل دیگر استفاده از روش تنبیه آن است که تنبیه کردن عملی مسری است .
دانش آموزانی که شاهد تنبیه کردن دانش آموزان دیگران بوده اند بعدها خود رفتار تنبیه شده را تقلید کرده اند . بنابراین معلمی که در حضور جمع، دانش آموز را تنبیه می کند، به آنها آموزش پرخاشگری می دهد .
بارها دیده شده کودکانی که مرتبا از پدر یا مادر خود کتک می خورند ، در غیاب آنها به کتک زدن فرزندان کوچک تر خانواده می پردازند .
پرخاشگری عارضه ی دیگر تنبیه است . آزمایش با حیوانات نشان داده است وقتی به دو حیوان که با یکدیگر در صلح و صفا زندگی می کنند ضربه برقی ( شوک الکتریکی ) وارد شود ، به جان هم می افتند و نسبت به یکدیگر رفتار خصمانه انجام می دهند . مثل ضرب المثل :" زمین سفت را گاو از چشم گاو می بیند ".
از دیگر اشکالات کاربرد تنبیه و سایر روشهای تغییر رفتار این است که اگر این روشها ادامه یابند ، فرد تنبیه شده ممکن است سرانجام به تنبیه کننده حمله ور شود .
با توجه به زیان های متعدد ناشی از کاربرد تنبیه و سایر روشهای تنبیهی، بهتر است هرگز از آنها به عنوان روشهای پرورشی استفاده نکنیم و به جای آنها روش های غیر مستقیمی که در مقاله ی قبل ذکر شد را مورد استفاده قرار دهیم.
اخذ: تبیان
