خواستم نوشته ام را با نام نامی خداوند جلیل آغاز کنم، این آیه قران فرا یادم آمد که:
هُوَ اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ...( اوست خدای یگانه که هیچ خدای دیگری جز او نیست ، فرمانروا است ، پاک است ، ، عاری از هر عیب است ، ایمنی بخش است ، نگهبان است ، پیروزمند است ، با جبروت است و بزرگوار است)حشر/23)
دیدم که سلام نیز یکی از نام های نامی آن رب جلیل است. پس نوشته ام را به نام سلام، نام خدا آغاز می کنم:
وقتی دوستی را می بینی و به او می گویی «سلام علیک» در حقیقت می گویی دوست گرامی هیچ گزندی از جانب من متوجه تو نخواهد شد و تو از جانب من در امانی و هنگامی که آن دوست نیز پاسخ تو را داد و گفت «علیک السلام» او نیز در مورد تو همان حقیقت را گفته است.
سلام یعنی چه؟
سلام در لغت همان درود فارسی است. «سلام علیکم» یعنی درود بر شما اما سلام را معانی گونه گونی است تا که با که باشد و چگونه آید؛ برخی گفته اند «سلام» درود ناپیوسته و منفصل زبانی است در مقابل صلاة که درود متصل و پیوسته قلبی است؛ «اما بنابر آنچه که گفته شد سلام نیز می تواند پیوسته و از کنه وجود برآید»
برخی دیگرگفته اند سلام چون از ناحیه آدمی صادر گردد، زبانی است و ناپیوسته اما از جانب ملائکه و فرشتگانی استغفاراست و طلب بخشش و چون از ناحیه خداوند کریم آید درودی است ناگسستنی و پیوسته، پس بنابرآنچه که گفته شد در قرآن کریم که می فرماید: إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکَتَهُ یصَلُّونَ عَلَى النَّبِی یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیمًا(أحزاب/56)؛ خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بر او درود فرستید و سلام گویید و کاملا تسلیم (فرمان او) باشید.
اگر چه به حسب ظاهر این سلام ها از طرف نمازگزاران بیان می شوند امّا در حقیقت آنها از ناحیه خداوند صادر می شوند، ولی از زبان نمازگزارو در اینجا نمازگزار ترجمان سخن خداوند است و این توفیق به این عبد و نمازگزار داده شده است که سخن خداوند را به مخاطبین برسانند.
با یک بیان سه معنا را در نظر گرفته، گرچه صلاة را محور درود قرار داده اما طبیعی است که چون همراه خداوند شود معنایی بالاتر و درودی ناگسستنی است و چون با فرشتگان آید معنای استغفار که همان علو رتبه پیامبر است و طلب بخشش برای امت رسول گرامی و چون صلاة با مومنین همراه گردد، معنای درود پیوسته قلبی دارد و سلامی که ماموریم به آن حضرت تقدیم نماییم، گرچه درودی زبانی است؛ اما چنانچه ریشه در دل ما نداشته باشد ارزشی ندارد و باید بدانیم اگر به حضرتش سلام می دهیم، صلوات می فرستیم و "معاذالله" مرتکب گناه می شویم، پیمان خویش شکسته ایم چرا که گناهکار نمی تواند در مقابل پیامبر خدا سلم باشد، اگر بخواهد سلم باشد باید گناه نکند، موجبات خشنودی او را با اطاعت محض از خداوند بدست آورد.
اگر خداوند سبحان کسی را مورد سلام قرار داد در دنیا و آخرت همراه اوست و چه اندکند کسانیکه خداوند به آنان سلام کرده است، همان پیامبران عظیم الشانی که آیات ذیل درباره آنها فرود آمده است:
1- ابراهیم پیامبر: اولین کسی که خداوند در قرآن به او سلام کرده است؛ و سلام علی ابراهیم(صافات/109) سلام بر ابراهیم ، سلامی از ناحیه آن پروردگار جلیل به سوی پیامبری که بزرگ انبیاء الهی است.
2- نوح پیامبر، پدر دوم آدمیان: سَلَامٌ عَلَى نُوحٍ فِی الْعَالَمِینَ(صافات/79) سلام بر نوح در میان جهانیان باد!
3- عیسای مسیح
وَسَلَامٌ عَلَیهِ یوْمَ وُلِدَ وَیوْمَ یمُوتُ وَیوْمَ یبْعَثُ حَیا(مریم/15) سلام بر او، آن روز که تولد یافت، و آن روز که می‌میرد، و آن روز که زنده برانگیخته می‌شود! (پیامبری که سلام خدا همواره همراه اوست.)
4- موسی و هارون
سَلَامٌ عَلَى مُوسَى وَهَارُونَ(صافات/120) سلام بر موسی و هارون
5- الیاس نبی
سَلَامٌ عَلَى إِلْ یاسِینَ(صافات/130) سلام برالیاس
6- جمیع انبیای عظام
وَسَلَامٌ عَلَى الْمُرْسَلِینَ(صافات/181) سلام بر فرستادگان ( ورسولان الهی باد)
سلامهای دیگری هم در قرآن آمده که عبارتند از:
7- سلام فرشتگان به پیامبران
وَلَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِیمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا سَلَامًا قَالَ سَلَامٌ فَمَا لَبِثَ أَنْ جَاءَ بِعِجْلٍ حَنِیذٍ(هود/69)
فرستادگان ما [= فرشتگان] برای ابراهیم بشارت آوردند؛ گفتند: «سلام!» (او نیز) گفت: «سلام!» و طولی نکشید که گوساله بریانی (برای آنها) آورد.
8- سلام فرشتگان در بهشت بر اولواالالباب(خرددمندان) و صبر پیشگان
...إنّما یتذکّر أولوا الألبـب ...سلـم علیکم بما‌صبرتم فنعم عقبى الدّار(رعد/19-24)
... تنها صاحبان اندیشه متذکر می‌شوند... (و به آنان می‌گویند:) سلام بر شما بخاطر صبر و استقامتتان! چه نیکوست سرانجام آن سرا(ی جاویدان)!
9- سلام نگهبانان بهشت به پرهیزکاران
... أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَیکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِینَ(زمر/73)
و درهای بهشت گشوده می‌شود و نگهبانان به آنان می‌گویند:«سلام بر شما! گوارایتان باد این نعمتها! داخل بهشت شوید و جاودانه بمانید!»
ادْخُلُوهَا بِسَلَامٍ آمِنِینَ(حجر/46)
(فرشتگان به آنها می‌گویند:) داخل این باغها شوید با سلامت و امنیت!
10- سلام بر رهپویان وادی هدایت
وَالسَّلَامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى(طه/47)
و درود بر آن کس باد که از هدایت پیروی می‌کند!
11- سلام بر دردانه های آفرینش و بندگان برگزیده الهی
قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلَامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِینَ اصْطَفَى آللَّهُ (نمل/59)
بگو: «حمد مخصوص خداست؛ و سلام بر بندگان برگزیده‌اش!»
12- سلام بندگان خاص حق بر جاهلان دور از ادب
وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا(فرقان/63)
بندگان (خاص خداوند) رحمان، کسانی هستند که با آرامش و بی‌تکبر بر زمین راه می‌روند؛ و هنگامی که جاهلان آنها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گویند)، به آنها سلام می‌گویند (و با بی‌اعتنایی و بزرگواری می‌گذرند)؛
13- سلام بر خانواده، از آداب ورود به خانه
یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیوتًا غَیرَ بُیوتِکُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذَلِکُمْ خَیرٌ لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ(نور/27)
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! در خانه‌هایی غیر از خانه خود وارد نشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل آن خانه سلام کنید؛ این برای شما بهتر است؛ شاید متذکر شوید!
14- سلام بر شب قدر
سَلَامٌ هِی حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ(قدر/5)
سلام بر شب قدر تا طلوع فجر!
شب قدر، شبى است سرشار از سلامت (و برکت و رحمت) ، از آغاز تا طلوع سپیده چرا که هم قرآن در آن نازل شده: إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیلَةِ الْقَدْرِ(قدر/1) ما آن [= قرآن] را در شب قدر نازل کردیم!؛ و هم فرشتگان و روح در آن شب نازل مى گردند: تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ(قدر/4) فرشتگان و «روح» در آن شب به اذن پروردگارشان برای (تقدیر) هر کاری نازل می‌شوند.
بنابراین اطلاق (سلام ) که به معنى سلامت است بر آن شب (به جاى اطلاق سالم ) در حقیقت نوعى از تأکید است همانگونه که گاه به جای اینکه گفته شود فلان کس عادل است، گفته می شود او عین عدالت است.
سلام ما به رسول خدا، نشانه ادب و احترام و حق گزارى ما نسبت به پیامبر و پاس داشتن رنج و زحماتى است که بر خود هموار کرد، و نیز پاسدارى از رسالتى که به انجام رساند، و تکریم پیوندى است که میان خدا و ما برقرار کرد.
با تاملی بر پاره ای روایات، در می یابیم که این تحیت، سلام به مقام حقیقت فاطمه (س) است.
روایت حضرت امام باقر(ع) ناظر به همین نکته است:
"در حقیقت، فاطمه(س)، همان لیلةالقدر است. هر کس فاطمه را به حقیقت معرفتش بشناسد، به تحقیق شب قدر را درک کرده است. همانا آن حضرت(س) فاطمه نامیده شد، زیرا خلایق از معرفتش باز داشته شده‌اند. نبوت هیچ پیامبری کامل نشد، تا آنکه به فضیلت و محبّت آن حضرت اقرار نمود. او صدیقة بزرگ است و اعصار نخستین بر مدار معرفت و شناخت او چرخیده است."(علوی، فاطمة‌الزهراء(س) لیلةالقدر، ص 7.)
خداوند در قران، آیه «یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلیماً»(احزاب/56)( ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بر او درود فرستید و سلام گویید و کاملا تسلیم (فرمان او) باشید.)، فرمان داده تا پس از صلوات، بر پیامبراکرم، سلام دهیم، از این رو در نماز، نخست بر او سلام می دهیم «اَلسَّلامُ عَلَیْک اَیُّهَا النَّبِىُّ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُه» و آنگاه بر خود و بندگان صالح نیز، اما مطلب شایان ذکر این است که به قول آن شاعر عرب "سلام من الله نحو جنابکم فان سلامی لا یلیق بشانکم" یعنی سلام ما شایسته مقام بلند آن پیامبرجانانه نیست ، بلکه درود خدا از سوی ما نثار شما باد ، در حقیقت بر اساس آنچه در روایات آمده در معراج، خدای بزرگ ، به پیامبرش درود فرستاده است و این السلام علیک ، همان درود خداوندی است که بندگان ازجانب خود آن را هر روز اداء می فرمایند(الف و لام در السلام بدل است از محذوف که آن "الله" است و السلام دراین واژه نماز، سلام الله علیک یا رسول الله است و مشابه این سلام در روایات بسیار است از جمله در حدیث معتبر کساء.)
"سلام ما به رسول خدا، نشانه ادب و احترام و حق گزارى ما نسبت به پیامبر و پاس داشتن رنج و زحماتى است که بر خود هموار کرد، و نیز پاسدارى از رسالتى که به انجام رساند، و تکریم پیوندى است که میان خدا و ما برقرار کرد.
و آنگاه به مؤمنانِ همراه و همکیش خود در زمان حاضر مىرسیم، به آنان که در جماعت مسلمین شرکت کردهاند و با ما در یک صف واحد قرار گرفتهاند. به آنان و فرشتگان حاضر در جمع مسلمین و دو فرشته مأمور خود سلام مىکنیم: «اَلسَّلامُ عَلیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُه»؛ نماز را با نام خدا آغاز کردیم و با سلام به خلق خدا پایان مىبریم."
راستی این سلامها از سوی چه کسی صادر می شود؟
امیرالمؤمنین علیه السّلام در جواب این سؤال که معنای السلام علیکم امام چیست؟ می فرماید: امام مترجم سخن خداوند است و به اهل جماعت(ماموم) می گوید شما از عذاب روز آخرت در امان هستید.[ سرّ الصلاة، امام خمینی، ص 108.]
اما در سومین سلام نماز:«السّلام علیکم و رحمة الله برکاته». مخاطب مبهم است لیکن در روایات مصادیقی از این مخاطب را بیان فرموده اند از جمله گفته شده: این سلام ها خطاب به ملائکه موکل انسان هستند. در بعضی از روایات گفته شده که این سلام خطاب به تمام ملائکه و فرشتگان است و در بعضی آمده که این سلام ها به انبیاء الهی است.[بحار الانوار، ج82]
حال که اسرار سلامهای نماز را دانستی، پاره ای از احکام فقهی مترتب بر این هر سه سلام را نیز به گوش جان نیوشا باش:
اول اینکه آنگونه که در رساله های عملیه مراجع عظام آمده سلام اول مستحب و سلام اول و دوم هر کدام به تنهایی کافی و یکی از آنها واجب است، و می توان به سلام دوم و یا سوم، به تنهایی نیز اکتفا نمود و حتی می توان به عبارت "السلام علیکم" تنها نیز بسنده کرد و نماز را به پایان رساند.
دوم اینکه اگر مکلف در جائی که نباید، یکی از سلام های واجب را اداء نماید و سهوا بگوید: (السلام علینا و علی عباد الله الصالحین ) یا بگوید: ( السلام علیکم) باید در انتهای نماز پس از سلام ، دو سجده سهو بنماید ، ولی اگر اشتباها مقداری از این دو سلام را بگوید ، یا بگوید ( السلام علیک ایها النبی ورحمه الله وبرکاته ) احتیاط مستحب آن است که پس از اتمام نماز ، دو سجده سهو بجا آورد .
و سوم اینکه اگر در جائی که نباید سلام دهد اشتباها هر سه سلام را بگوید پس از اتمام نماز ، دو سجده سهو کافی است .
والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته
اخذ:تبیان
