اگر میزان تخریب استخوان بیش از ساخته شدن آن باشد، فضاهای بین شبکه‌های داخلی استخوان بزرگ می‌شوند و اصطلاحا پوکی استخوان اتفاق می‌افتد.
استخوان بافت زنده‌ای است که از دو لایه داخلی و خارجی تشکیل شده است. لایه داخلی ضخیم بوده و از شبکه‌های محکمی تشکیل شده که توده استخوانی را ایجاد می‌کند. در بدن انسان استخوان‌ها به طور مرتب ساخته شده و از بین می‌روند.
البته سرعت این روند در تمام عمر فرد یکسان نیست، به طوری که توده استخوانی در سنین 20 تا 30 سالگی به حداکثر میزان خود می‌رسد و سپس به تدریج کاهش می‌یابد. حداکثر توده استخوانی در افراد مختلف متفاوت است و به عوامل ارثی، تغذیه، فعالیت بدنی و شیوه زندگی در طول دوره رشد بستگی دارد.
در این وضعیت، استخوان ضعیف شده و با کوچک‌ترین ضربه دچار شکستگی می‌شود. این پدیده در سنین سالمندی شایع بوده اما با اقدامات ساده‌ای می‌توان آن را به تاخیر انداخت یا شدت آن را کاهش داد.
پوکی استخوان اغلب تا زمان شکستگی استخوانی علامتی ندارد اهمیت پوکی استخوان در آن است که اغلب تا زمان شکستگی استخوانی علامتی ندارد. ستون فقرات، استخوان ران، لگن، مچ دست و انتهای ساعد به ترتیب شایع‌ترین محل‌هایی هستند که در اثر پوکی استخوان دچار شکستگی می‌شوند. بسیاری از شکستگی‌های ستون فقرات تنها با درد شدید پشت همراه هستند و علامت دیگری ندارند. انحراف ستون مهره‌ها در اثر جوش خوردن خودبخودی آنها می‌تواند از علایم این بیماری باشد.
چه عواملی ایجاد کننده پوکی استخوان هستند؟ - سن: با بالارفتن سن، تراکم استخوان در هر دو جنس به تدریج کاهش می‌یابد؛ به طوری که از حدود 40 سالگی نیم تا یک درصد در سال کاهش می‌یابد.
- جنس: پوکی استخوان در زنان به دلیل کم بودن توده استخوان و پدیده یائسگی شایع‌تر است؛ به طوری که زنان در هر سنی 4 تا 5 برابر مردان دچار شکستگی استخوان می‌شوند.
- یائسگی و کاهش هورمون‌های جنسی: هورمون‌های جنسی نقش مهمی در استحکام استخوان‌ها دارند. بنابراین هر عاملی از جمله یائسگی که باعث کم شدن این هورمون‌ها شود پوکی استخوان را تسریع می‌کند.
- سابقه فامیلی: در صورت سابقه شکستگی در بستگان نزدیک (پدر، مادر، خواهر و برادر) احتمال ابتلا به شکستگی تا دو برابر افزایش می‌یابد.
- نژاد و عوامل ارثی: نژاد آسیایی و افرادی که پوست و موی روشن دارند، بیشتر در معرض پوکی استخوان هستند.
- جثه بدنی: استخوان‌بندی ظریف و جثه کوچک‌تر موجب افزایش احتمال پوکی استخوان می‌شود.
- بیماری‌های همراه: برخی بیماری‌ها نظیر بیماری‌های مزمن کبد و کلیه، دیابت نوع1، افزایش هورمون تیروئید و پاراتیروئید، اختلالات هورمون‌های جنسی، اسهال مزمن و اختلالات سوء جذب، بی‌اشتهایی عصبی، پیوند اعضا و برخی سرطان‌ها باعث افزایش احتمال ابتلا به پوکی استخوان می‌شوند.
- مصرف داروها: مصرف طولانی مدت داروهای حاوی کورتون، داروهای ضد صرع و داروهایی که برای درمان بیماری‌های تیروئید مصرف می‌شوند؛ موجب بروز پوکی استخوان می‌شود. این دسته داروها حتما باید با تجویز پزشک و درصورت نیاز با مکمل‌های دارویی مانند کلسیم و ویتامین «د» مصرف شوند.
- ورزش و فعالیت بدنی: ورزش سبب افزایش رشد استخوانی بویژه در کودکی و دوران بلوغ می‌شود. ورزش مناسب و متناسب با سن به طور مستمر موجب افزایش تراکم استخوانی می‌شود.
- رژیم غذایی: کلسیم باعث قوی شدن استخوان‌ها می‌شود. ویتامین «د» نیز مانند کلیدی است که باعث ورود کلسیم به استخوان‌ها و استحکام آنها می‌شود. مصرف این دو ماده در رژیم غذایی به پیشگیری از پوکی استخوان کمک می‌کند.
- مصرف دخانیات و الکل: مصرف دخانیات شامل سیگار، قلیان، پیپ و چپق موجب اختلال در جذب کلسیم و ساخت استخوان، یائسگی زودرس، کاهش وزن و تخریب هورمون‌های جنسی می‌شود که به تسریع پوکی استخوان می‌انجامد. مصرف الکل نیز با کم کردن فعالیت سلول‌های سازنده استخوان موجب پوکی استخوان می‌شود.
پوکی استخوان چگونه منجر به شکستگی می‌شود؟ حدود 5 درصد زمین خوردگی‌ها منجر به شکستگی می‌شوند به گزارش یسنا، مسلما استخوان‌هایی که استحکام کافی برای حفظ تعادل بدن را نداشته باشند، به راحتی متعاقب نیروهای جزیی مانند زمین خوردن و یا سقوط از پله دچار شکستگی می‌شوند.
به همین دلیل شایع‌ترین علت شکستگی‌های ناشی از پوکی استخوان سقوط و زمین خوردن است. عواملی مانند موانع محیطی، نور کم، اختلال بینایی، فراموشی و استفاده از داروهای خواب آور در افزایش احتمال سقوط و شکستگی نقش دارند. پوکی استخوان علامتی ندارد اما با مشاهده علائم زیر به پزشک مراجعه کنید
- کاهش قد به میزان حدود 3 سانتی‌متر نسبت به دوران جوانی - قوز درستون فقرات که به تازگی ایجاد شده باشد - شکستگی دراثر ضربه خفیف یا زمین خوردن جزیی
اگر به پوکی استخوان مشکوک شدیم، چه کنیم؟ بخاطر داشته باشید که پوکی استخوان براحتی قابل تشخیص و درمان است. تشخیص پوکی استخوان توسط پزشک و با اندازه‌گیری تراکم استخوان انجام می‌شود. اندازه‌گیری تراکم استخوان یک ر وش بدون درد است که با استفاده از دستگاه مخصوصی انجام شده و حدود 15 دقیقه طول می‌کشد.
در صورت تشخیص پوکی استخوان با بکارگیری توصیه‌های دارویی و غیردارویی می‌توان از پیشرفت پوکی استخوان و شکستگی استخوان که مهم‌ترین عارضه آن است پیشگیری کرد. رعایت رژیم غذایی، ترک مصرف دخانیات و فعالیت بدنی مناسب از پیشرفت پوکی استخوان جلوگیری می‌کند. داروهای موثر در افزایش توده استخوان باید با تجویز پزشک مصرف شوند. در صورت نیاز به این داروها آنها را مطابق دستور دارویی و بطور مستمر استفاده کنید.
در صورت بروز پوکی استخوان برای پیشگیری از شکستگی چه باید کرد؟ با پیش‌بینی دستگیره و نرده در محل پله، آشپزخانه و حمام؛ کنترل مستمر موانع عبور و مرور و استفاده از صندلی یا چهارپایه در حمام و آشپزخانه از زمین خوردن جلوگیری کنید. همچنین اگر از داروهای آرام بخش استفاده می‌کنید حتما محل رفت و آمد خود را در شب کنترل کنید تا مانعی سر راه شما نباشد.
چگونه از بروز پوکی استخوان پیشگیری کنیم؟ - برای پیشگیری از پوکی استخوان قرار گرفتن در معرض نور مستقیم آفتاب به دریافت ویتامین «د» کمک می‌کند. - از منابع کلسیم و ویتامین «د» به اندازه کافی در رژیم غذایی خود استفاده کنید. - از مصرف دخانیات به هر شکل (سیگار و قلیان) خودداری کنید. - ورزش مستمر و متناسب را در برنامه زندگی خود بگنجانید.
پزشکان چه توصیه‌های غذایی برای پیشگیری از بروز پوکی استخوان دارند؟ - غلات، لبنیات، حبوبات، سبزی، ماهی و میوه را در رژیم غذایی خود بگنجانید. مصرف روزانه سه لیوان شیر یا ماست کم چرب (یا دو قطعه پنیر بجای هر لیوان شیر) می‌تواند کلسیم مورد نیاز روزانه بدن را تامین کرده به سلامت استخوان‌ها کمک می‌کند.
- از مصرف نوشابه یا قهوه خودداری کرده و دوغ کم نمک را جایگزین آن کنید. روزانه 6 تا 8 لیوان آب بنوشید.
- ماهی‌ها، جگر و تخم مرغ منابع غذایی حاوی ویتامین «د» هستند؛ از آنها در برنامه هفتگی غذایی خود استفاده کنید.
- اگر قادر به انجام انواع ورزش‌ها نیستید حداقل سه بار در هفته به مدت 20 تا 30 دقیقه پیاده‌روی کنید.
پیاده‌روی بهترین جایگزین برای انواع ورزش‌ها جهت جلوگیری از پوکی استخوان است.
