جمع‏آورى قرآن در زمان پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم

• چکیده

  در این مقاله با استدلال عقلى به اثبات این مدّعا پرداخته شده است که جمع‏آورى و نظم و ترتیب قرآن کریم در زمان رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم و با نظارت و تدبیر او، انجام گرفته و تا پس از رحلت آن حضرت به تأخیر نیافتاده است. این دلیل از چند مقدمه تشکیل شده است:

  الف) خداوند حکیم قرآن کریم را نازل کرده است که تا قیامت هادى مردم باشد.

  ب) تحقّق این هدف مستلزم آن است که قرآن کریم بدون هر نقصان و یا زیادتى باقى بماند.

  ج) عدم زیادت و نقصان در قرآن کریم نیازمند آن است که قرآن کریم، بر اساس هدایت پروردگار و با نظارت خود پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم جمع‏آورى و مترتب گردیده باشد.

  حکیم بودن و عاقبت اندیشى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم اقتضاء دارد که به چنین امر مهمى در زمان حیاتش اهتمام ورزیده و آن را به بعد از حیات خود به تأخیر نیانداخته باشد

  کلیدواژه‏ها: جمع قرآن کریم، حکمت الهى، حکمت پیامبر اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم ، توقیفى بودن ترتیب قرآن کریم.

  ( 82 )

• 1. مقدمه

  از مهمترین موضوعات درباره قرآن‏کریم، موضوع جمع و میان دو جلد نهادن آن است. رسول‏گرامى‏اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم از همان اوائل نزول قرآن کریم که به صورت تدریجى، در قالب سوره‏ها و آیه‏ها، و بر اساس نیازها و شرایط اجتماعى نازل مى‏شد، دستور کتابت قرآن کریم را صادر مى‏فرمود و افرادى مانند حضرت على علیه‏السلام و کاتبان دیگرى، به تدریج همه قرآن کریم را نوشتند ؛ ولى اینکه چه زمانى به صورت فعلى تنظیم و ترتیب یافت، مورد بحث مى‏باشد و دانشمندان علوم قرآنى و مفسران و مورخان اهل سنت و شیعه آراء گوناگون درباره آن مطرح کرده‏اند.

  این موضوع از اهمیت فوق‏العاده‏اى براى مسلمانان و دلبستگان به قرآن کریم برخوردار است ؛ زیرا از رهگذر آن، مصونیت و یا عدم مصونیت آن از تحریف روشن مى‏شود.

  جان برتون مى‏نویسد:

  بعضى از اروپائیان معاصر مانند نولدکه، گلدزیهر، جفرى که درباره تاریخ قرآن کریم سخن گفته‏اند، برآنند تا با استناد به برخى از نظریات و شواهد ذکر شده در کتب تاریخ قرآن، تحریف آن را اثبات کنند و حجیت آنرا مشکوک نمایند[1].

  گروهى از محقّقان و دانشمندان بزرگ اسلامى از شیعه و سنى به این مسأله پى برده و به نقد و بررسى شواهد و اسناد تاریخى مجعول و متناقض در این موضوع پرداخته‏اند و با ادله و شواهد معتبر اثبات کرده‏اند که قرآن کریم در زمان خود رسول‏اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم و با امر و نظارت آن حضرت در یک جلد به نام مصحف جمع‏آورى و تألیف گردید. نام تعدادى از این محقّقان به این قرار است:

  سیّدمرتضى، نظام‏الدین نیشابورى، ابن‏حجر عسقلانى، بیهقى، ابوبکر باقلانى، خازن بغدادى، ابن‏الانبارى، محمد غزالى، شیخ حرعاملى، سیّد شرف الدین، ابوجعفر نحّاس، شوقى ضیف، سیّدجعفرمرتضى عاملى، سیّدابوالقاسم خوئى،

  ( 83 )

• ن حسن‏زاده آملى، سیّدباقر حکیم و ...[2].

  در این مقاله سعى مى‏شود از منظر عقل به این مسأله نگریسته شود ؛ لکن قبل از ورود به اصل بحث ذکر نکاتى چند ضرورى مى‏نماید:

  1 . قرآنى که امروزه در دست ما مسلمانان است، همان قرآنى است که بر پیامبر اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم نازل شده و با تواتر به ما رسیده است و این مورد اتفاق علماى اسلام است. به تعبیر دانشمند بزرگ معاصر، شهید مطهّرى، قرآن کتاب منحصر به فردى است که قرنها بر آن گذشته بدون آنکه تحریفى در آن راه یافته باشد. در مورد قرآن کریم مسائلى از این قبیل که انتساب فلان سوره بدان مشکوک است یا فلان آیه در فلان نسخه هست و در فلان نسخه نیست، وجود ندارد. قرآن کریم بر نسخه و نسخه‏شناسى پیشى گرفته است. جاى کوچکترین تردیدى نیست که آورنده همه این آیات موجود حضرت محمدبن‏عبدالله صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم است و هیچ کسى نمى‏تواند ادعا کند یا احتمال بدهد که نسخه دیگرى از قرآن کریم وجود داشته یا دارد. هیچ مستشرقى هم پیدا نشده که بخواهد قرآن‏شناسى را از اینجا شروع کند...[3]. سرّ این مطلب آن است که تمام آیات قرآن کریم به تواتر نقل شده است.

  2 . پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم از همان اوائل نزول تدریجى قرآن‏کریم، فرمان کتابت آن را صادر کرد و براى این منظور افرادى را به نام «کُتّاب وحى» برگزید و خود آن حضرت بر اصل کتابت، نحوه نگارش و مواضع آیات در سوره‏ها نظارت داشت.

  3 . کتابت قرآن کریم در نسخه‏هاى متعددى صورت مى‏پذیرفت و در اختیار تازه مسلمانان قرار مى‏گرفت و از این رهگذر مشرکان و کفار نیز از قرآن کریم و محتواى آن اطّلاع مى‏یافتند و به اسلام گرایش پیدا مى‏کردند.

  داستان اسلام آوردن عمربن‏خطاب شاهدى گویا بر این امر است:

  در سال ششم بعثت، بعد از اینکه حمزه، سه روز بود که اسلام آورده بود، عمر شمشیر برداشته به منظور کشتن پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم به طرف خانه ارقم نزدیک کوى صفا، که پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم در آنجا بود، به راه افتاد ؛ در راه به فردى از قبیله خود (قبیله‏بنى‏عدى) به نام

  ( 84 )

• نعیم‏بن‏عبدالله نحّام برخورد. وى از عمر پرسید: کجا مى‏روى؟ گفت: مى‏خواهم بروم، محمّد را به قتل برسانم. نعیم بن‏عبدالله گفت: اگر او را بکشى، بنى‏عبدمناف تو را خواهند کشت. سپس به وى گفت: تویى که خواهر و شوهر خواهرت اسلام را پذیرفته‏اند و از تو مخفى کرده‏اند، چگونه مى‏خواهى محمد را به قتل برسانى؟! عمر با برآشفتگى به سوى خواهر و شوهرش رفت که ناگاه دریافت خبّاب‏بن‏ارت از روى نسخه‏اى سوره طه را به آنها آموزش مى‏دهد. آنها با آگاهى یافتن از آمدن عمر خبّاب را در صندوقخانه پنهان کردند و نسخه را نیز مخفى ساختند. عمر وارد شد ؛ گفت: این صداها چه بود که من شنیدم؟ گفتند: چه صدایى؟ عمر گفت: من مى‏دانم که شما دین محمد را پذیرفته‏اید و در این حال با تازیانه‏اى بر شوهر خواهرش، سعیدبن‏زید زد. فاطمه همسر سعید جلو رفت که عمر را از زدن شوهرش مانع شود. عمر به او ضربه‏اى زد. او به گریه افتاد و گفت: آرى، ما مسلمان شده‏ایم و به خدا و رسول او ایمان آورده‏ایم ؛ هر کارى مى‏خواهى انجام ده. عمر از کرده خود پشیمان شد و با لحن ملایمى گفت: آنچه را که مى‏خواندید، به من بدهید تا ببینم محمّد چه آورده است. خواهر آن را به او داد و او آنرا خواند و از فصاحت و بلاغت آن در شگفت شد. تصمیم گرفت پیش پیامبر برود و مسلمان شود و این کار را کرد[4].

  آیات متعددى حکایت از آن دارد که قرآن کریم به صورت مکتوب، در مرآى و منظر مشرکان و کفّار نیز قرار داشته است، از جمله:

  الف . قال الذین کفروا ان هذا الّا افک افتراه و أعانه علیه قوم آخرون، فقد جاءوا ظلما و زورا، و قالوا أساطیر الاولین اکتتبها فهى تملى علیه بُکرة و اصیلاً [فرقان / 5-4] ؛ کافران گفتند: این قرآن جز دروغى که او بر خدا بسته است، نیست و دیگران هم به او کمک کرده‏اند. این کلام

  ( 85 )

• افران، ظلم و نسبت ناحقى است و هم آنان گفتند: این افسانه‏هاى پیشینیان است که مکتوب کرده است. آن صبح و شام بر او املا مى‏شود.

  از این آیه به خوبى استفاده مى‏شود که کافران قرآن کریم را به صورت مکتوب مى‏دیدند و آن را مى‏خواندند ؛ لذا در صدد بر مى‏آمدند که انتساب آن را به خدا تکذیب کنند تا مردم به آن گرایش نیابند.

  ب . وقالوا لولا نزّل هذا القرآن على رجل من القریتین عظیم [زخرف / 31] ؛ کافران گفتند: چرا این قرآن بر بزرگى از مکّه یا مدینه نازل نشده است؟

  درباره این آیه، آورده‏اند که کافرانى چون ولیدبن مغیرة مخزومى، ابوجهل، عاص‏بن‏وائل و جماعتى دیگر در حالى که با پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم مناظره مى‏کردند، گفتند که چرا خدا این قرآن را بر فردى از رؤساى قبایل مکّه و مدینه نازل نکرده‏است[5]. به نظر نگارنده، عبارت هذا القرآن به قرآن مکتوب اشاره دارد.

  ج . در آیات تحدّى از کفّار و مشرکان و آنان که قرآن کریم را به عنوان کتاب آسمانى نمى‏دانستند، خواسته شده است تا مانند آن یا ده سوره و یا حدّاقل مانند یک سوره بیاورند و چون نتوانستند بیاورند، باید اذعان کنند که قرآن کریم معجزه و کلام الهى است[اسراء / 88 ، هود / 13 و بقره / 25].

  به نظر مى‏رسد، تحدّى در موردى صحیح است که آیات و سوره‏ها به صورت مکتوب در اختیار کافران باشد تا بتوانند آنرا بخوانند و درباره خصوصیّات، محتوا و ظرافتهاى بلاغتى آن بیندیشند وگرنه مى‏گفتند: ما چیزى در دست نداریم تا بتوانیم روى آن فکر کنیم و مانند آن بیاوریم. اگر چیزى در دست ما بود، مى‏توانستیم مانند آن بیاوریم ؛ امّا اینکه آنان چنین نگفتند، دلیل آن است که سوره‏ها به صورت مکتوب در دسترس آنان بوده است و تعبیر «هذا القرآن» که در این آیات بکار رفته است، مؤید این معناست.

  4 . ترتیب آیات قرآن به همین صورتى که امروزه در قرآن کریم وجود دارد، در زمان خود پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم و با دستور و نظارت خود آن حضرت انجام گرفته است و هیچ عاملى جز وحى در تنظیم کلمات، جملات و ترتیب آیات دخالتى نداشته است.

  ( 86 )

• بنابراین ترتیب آیات در سوره‏ها توقیفى است و این امرى است که به تصریح ابوجعفربن‏زبیر مورد اتفاق علمایى است که در زمینه جمع قرآن کریم بحث کرده‏اند[6].

  2. حکمت و تدبیر پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم

  شرح این دلیل آنست که بر اساس شواهد عقلى و اعتقادى لزوما جمع‏آورى و تنظیم قرآن کریم باید در زمان رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم و با نظارت و تدبیر همان حضرت انجام شده باشد و امکان ندارد پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم از این امر مهم غفلت کرده باشد تا بعد از وى، دیگران به آن بپردازند.

  مقدمات این دلیل عبارتند از:

  الف . خداوند حکیم از آن جهت که هر کارش از روى حکمت و هدفدار است و هیچ کارى را بیهوده انجام نمى‏دهد، قرآن کریم را به عنوان کتاب جامع دین و شریعت اسلام براى هدفى نازل کرده است و آن این است که بشر از زمان نزول تا قیامت، برنامه‏زندگى خود را بر اساس آن تنظیم کند و زمینه سعادت ابدى را براى خویش فراهم سازند.

  ب) به اقتضاى حکمت پروردگار و تحقق هدف مذکور باید قرآن کریم بدون هر گونه کاستى یا زیادتى در همه اعصار و قرون، نسل اندر نسل در اختیار مردم قرار گیرد و این جز با هدایتها و تدبیرهاى لازم خداوند و پیامبرش صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم در جمع و حفظ آن و پیشگیرى از تحریف نمى‏تواند باشد و از جمله این هدایتها این است که قرآن کریم، پراکنده و بدون نظم و ترتیب نماند ؛ بلکه بر اساس نظم و ترتیب مورد نظر پروردگار منظم و مرتب شود.

  خداوندتعالى، خود به مقتضاى حکمتش چنین اشاره کرده است: لا یأتیه الباطل من بین یدیه ولا من خلفه تنزیل من حکیم حمید[فصلت / 42] باطل نه در حال و نه در آینده به آن راه نمى‏یابد. آن از سوى [خداى] حکیم و ستوده نازل شده است.

  آیه مبیّن این حقیقت است که چون قرآن کریم از ناحیه خداى حکیم نازل شده،

  ( 87 )

• هیچگونه کاستى و زیادتى و تحریف که مصادیق بطلانند، در آن راه ندارد و چون جمع‏آورى و نظم و ترتیب آیات و سوره‏ها، از بهترین تدبیرها، براى پیشگیرى از تحریف و بطلان است، مسلّما براى چنین تدبیرى هدایتهاى لازم انجام گرفته است و خداوند پیامبرش را به نظم و ترتیب مورد نظر واقف ساخته است.

  شاهد این امر آن است که رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم پس از نزول وحى به برخى از اصحابش مى‏فرمود: جبرئیل مى‏گوید که این آیه را بعد از فلان آیه، در فلان سوره بگذارید[7 [و ادله و شواهدى که بر توقیفى بودن ترتیب آیات و سوره‏ها اقامه شده، نیز گواه بر هدایت و تدبیر الهى در این زمینه است [8].

  ج . رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم ، گذشته از آنکه مشمول هدایت و تدبیر الهى است، خود حکیم، و مدبّرى یگانه است و مى‏داند که قرآن کریم باید تا قیامت، بدون هر گونه کاستى یا زیادتى باقى بماند ؛ زیرا بعد از او پیامبرى دیگر نخواهد آمد ؛ بنابراین، ضرورى است که براى حفظ قرآن کریم و به هدر نرفتن زحمتهاى بیست و سه ساله‏اش تدبیرى درست بیاندیشد. او بهتر از هر سیاستمدارى مى‏دانست که در آن اوضاع و احوال سیاسى که منافقان، مشرکان، دولتهاى بزرگ و پیروانى از ادیان دیگر مى‏خواستند، به هر صورت ممکن قرآن کریم را که اساس اسلام است، از بین ببرند و مى‏فهمید که پراکنده گذاشتن آن، زمینه مناسبى براى دشمنان اسلام است که با تحریف قرآن اعتبار و حجیّت آن را مخدوش سازند.

  علاوه بر این پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم متوجّه بود که بى‏نظم و ترتیب گذاشتن قرآن کریم، عدم اهتمام وى به آن تلقّى مى‏شود و این امر، در ذهن دوست و دشمن تأثیر سوء روانى بجاى خواهد گذاشت. دوست، آن اهمیّتى را که باید به قرآن کریم بدهد و در صورت نیاز با نثار جان از آن پاسدارى کند، به آن نخواهد داد و دشمن نیز تصور مى‏کند، اینکه آورنده قرآن کریم به جمع و ترتیب آن اهتمام نورزیده، نشانه آن است که خود به آینده‏اى درخشان، براى دین و قرآن کریم خویش امیدوار نیست. روشن است که این تصور باعث مى‏گردد، امید دشمن به موفّق شدن براى نابودى دین و قرآن بیشتر شود و زمینه توطئه را هموار بیند و با اطمینان بیشتر به فعّالیّت پردازد.

  ( 88 )

• از این دو نکته ضرورت تدبیر پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم در جمع‏آورى و تنظیم قرآن کریم روشن مى‏گردد و با توجّه به اینکه این تدبیر، در زمان خود آن حضرت عملى بوده و هیچ مشکلى را به بار نمى‏آورده است، معنا ندارد که پیامبر حکیم این کار بسیار ارزنده و لازم را به تأخیر انداخته باشد.

  پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم که براى امور کم اهمیّتى نظیر ثبت و تنظیم تعداد افرادى که مسلمان مى‏شوند، جنگجویان خط مقدّم، میزان اموال بدست آمده، میزان مصرف و پرداخت، دیون، زکات، تعداد و مساحت زمینهایى که در جنگها به غنیمت مسلمانان در آمده و تعهّدات، دفاتر و دیوان‏هایى را اختصاص مى‏دهد[9]، چگونه مى‏توان قبول کرد که رضایت دهد به اینکه قرآن کریم، پراکنده و بدون نظم و ترتیب باقى بماند؟ با اینکه اهتمام وى به قرآن کریم بیش از هر چیز دیگر بوده است. برخى از موارد اهتمام آن حضرت نسبت به این امر به شرح ذیل است.

  1 . از همان آغاز نزول تدریجى قرآن کریم، براى نوشتن آیات و سور اقدام کرد و على علیه‏السلام را به عنوان کاتب وحى بر این امر مهم گماشت و بعدها از کاتبان دیگرى نیز استفاده نمود[10].

  2 . سعى داشت آیات و سور قرآن کریم از سخنان خودش متمایز باشد تا حتّى یک حرف به آن اضافه نشود ؛ از این رو به کاتبان وحى دستور مى‏داد تا غیر از قرآن کریم ننویسند تا قرآن با غیرقرآن نیامیزد[11].

  3 . بر کتابت قرآن کریم ، خود، نظارت مى‏فرمود و حتّى نوع رسم‏الخط حروف را خود مشخّص مى‏کرد[12].

  همچنین از کاتبان مى‏خواست تا پس از تحریر، پیش آن حضرت بازخوانى کنند تا اطمینان حاصل شود که عینا همان‏طور که خواسته است، مکتوب گردیده است [13].

  4 . پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم کاتبان وحى را از اینکه قرآن کریم بر سنگ یا گل ولاى (مدر) نویسند، نهى مى‏کرد[14].

  5 . پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم مکتوبات قرآنى را در نسخه‏هاى متعدّد، تهیّه مى‏کرد و در اختیار

  ( 89 )

• مسلمانان قرار مى‏داد[15] و به یادگیرى، قرائت و حفظ آن تشویق مى‏نمود[16] و در اختیار مشرکان و کفّار نیز قرار مى‏داد تا بخوانند و از محتواى آن مطّلع شوند و زمینه هدایت براى آنها فراهم گردد و بر متحدیان نیز حجّت تمام باشد و نگویند: ما چیزى از قرآن نزد خود نداریم[17].

  6 . پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم به مجرد اینکه کسى مسلمان مى‏شد، معلّمى براى او معین مى‏کرد تا قرآن کریم را به او تعلیم دهد[18].

  7 . نیز آن حضرت معلّمانى را براى تعلیم قرآن کریم به مردم به بلاد مختلف اعزام مى‏فرمود ؛ چنانکه آورده‏اند: قبل از هجرت به مدینه مصعب بن عمیر و ابن مکتوم و عمار و بلال و رافع بن مالک انصارى را به تناوب به مدینه فرستاد[19] و بعد از فتح مکه معاذبن جبل را به مکه اعزام نمود و ابوموسى و عمروبن حزم انصارى و ابوعبیدة‏بن جراح و در یک سفر دیگر معاذ را به یمن فرستاد[20] و عبادبن بُشر را به قبیله بنى‏تمیم و گروهى از معلمان را به عضل و قارة اعزام کرد[21].

  8 . پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم براى کسانى که قرآن کریم را حفظ مى‏کردند، امتیاز قائل مى‏شد و کسانى را که نسبت به دیگران قرآن کریم را بیشتر حفظ داشتند، به امام جماعت منصوب مى‏فرمود[22 [و حتى در دفن شهداء دستور مى‏داد، آنان که قرآن کریم را بیشتر حافظ بوده‏اند، زودتر و در جلوى قبور شهداى دیگر دفن نمایند[23].

  9 . آن حضرت قرائت مشخّصى از قرآن کریم را به مردم آموزش مى‏داد و آنان را از اختلاف در قرائت باز مى‏داشت و از آنان مى‏خواست قرآن کریم را تنها به همان قرائتى که به آنها آموزش داده شده، قرائت کنند و چنانچه اختلافى را در قرائت قرآن مشاهده مى‏کرد، اندوهگین مى‏شد ؛ چنانکه عبداللّه‏بن مسعود نقل مى‏کند ما بر سر قرائت آیه‏اى اختلاف کردیم. پیش پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم رفتیم. پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم از اندوه چهره‏اش برافروخته شد و فرمود: امم پیشین هم با همین نوع اختلافها خود را به هلاکت افکندند ؛ سپس على علیه‏السلام رو به ما کرد و گفت: رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم شما را امر مى‏کند که بر طبق قرائت آموزش داده شده، قرآن را قرائت کنید[24].

  10 . پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم همانطور که آیات به تدریج نازل مى‏شد، جایگاه آنها را در

  ( 90 )

• وره‏ها، طبق نظم و ترتیبى که خداوند تعالى براى آنها معین کرده بود، مشخّص مى‏کرد و دستور مى‏داد که در کتابت، دقیقا رعایت شود[25].

  اینها و دهها موارد دیگر، از اهتمام فوق‏العاده رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم به قرآن کریم حکایت دارد و گویاى این حقیقت است که آن حضرت آیات و سور قرآن کریم ، را پراکنده و بدون نظم و ترتیب رها نکرده است ؛ بلکه آنها را منظم، در بین دو جلد طورى که آغاز و پایانش مشخّص بود، جمع کرده و به صورتى که اکنون در دست ماست و براى آیندگان تا قیامت خواهد بود، در اختیار مردم قرار داده است.

  هرگز روا نیست که تصوّر شود پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم جز این را تدبیر کرده باشد. شرف‏الدّین از علماى برجسته اسلام مى‏گوید: «پیامبرى که به حکمت بالغه معروف و خاتم‏انبیاست و راهنماییها و تدبیرهایش صرفا به خاطر خدا و حفظ کتاب او و هدایت بندگان است و تدبّر و تیزبینى او نسبت به عواقب امور براى همگان روشن، و نسبت به آینده امّت اسلامى حساس است و تدبیرهاى محتاطانه انجام مى‏داده است، امکان ندارد که قرآن، این معجزه ابدى رسالت را پراکنده و بدون نظم و ترتیب رها گذارد و از این جهان برود»[26].

  3. پاسخ به دو سؤال

  1 . برخى گفته‏اند: این استدلال همانطور که در عنوان مقاله آمده است، یک استدلال عقلى است و جمع‏آورى و نظم و ترتیب قرآن کریم، موضوعى تاریخى است و با دلیل عقلى اثبات نمى‏شود[27].

  در پاسخ مى‏گوئیم: اولاً، جمع‏آورى قرآن کریم، صرفا یک موضوع تاریخى نیست ؛ زیرا مسائلى از قبیل توقیفى بودن ترتیب آیات و سور، حجیت و اعتبار قرآن کریم، حکمت و تدبیر و مدیریت رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم را در بردارد که همه آنها اعتقادى محسوب مى‏شوند و نه تاریخى.

  ثانیا، چه اشکالى دارد که موضوعى تاریخى از طریق تحلیل و استدلال عقلى مورد بررسى قرار گیرد؟ بى‏تردید وقوع یا عدم وقوع بسیارى از وقایع نقل شده در

  ( 91 )

• تاریخ، با تحلیل عقلى روشن مى‏شود و از این طریق مى‏توان، به صحت یا جعلى بودن اخبار مربوط به آن پى برد.

  ثالثا، برخى از قضایاى تاریخى این گونه‏اند که گرچه روز و ماه و سال و شرایط آنها از نظر نقل تاریخى معلوم نیست، ولى اصل آن قضیه از نظر عقلى مسلّم است ؛ مانند مرگ یک رجل سیاسى یا مذهبى یا علمى در قرون گذشته، که گرچه سال و ماه و روز آن روشن نیست، امّا شکّى در وقوع آن نمى‏توان داشت. قضیه جمع‏آورى و ترتیب و تنظیم آن توسّط پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم نیز گرچه روز و ماه آن از نظر تاریخى معلوم نیست، ولى اصل آن بر اساس تحلیل عقلى امرى مسلّم است.

  2 . نیز گفته‏اند که اهتمام پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم به قرآن کریم چیزى نیست که قابل انکار باشد ؛ به همین جهت مى‏پذیریم که ثبت آیات ضمن سوره‏ها در زمان خود آن حضرت انجام گرفت، ولى این اهتمام منافات ندارد با اینکه جمع سوره‏ها و ترتیب آنها پس از رحلت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم و توسّط اصحاب صورت پذیرفته باشد[28].

  در پاسخ گفته مى‏شود: اولاً، با توجّه به اینکه دشمنان اسلام در صدد بودند، قرآن کریم را کم و زیاد و تحریف کنند، به تأخیر انداختن جمع‏آورى آن با حکمت و تدبیر رسول‏اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم سازگارى ندارد.

  ثانیا، ضمانتى وجود ندارد که ترتیب قرآن کریم را همانگونه که رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم خود به امر و هدایت پروردگار مى‏تواند صورت دهد، به اصحاب واگذارد ؛ زیرا بر فرض که همه اصحاب از نظر امانتدارى و تقوا برجسته باشند و منافقانى در بین آنها نباشند، مسلّما مصون از خطا نمى‏توانستند باشند و احتمال تحریف در قرآن کریم همچنان باقى بود.

  ثالثا، براى اینکه اصحاب پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم نظم و ترتیب مورد نظر پروردگار را در قرآن کریم پیاده کنند، بر پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم لازم بود که نوع ترتیب و نظم صد و چهارده سوره را به اصحاب مى‏آموخت و براى این امر وقت زیادى را اختصاص مى‏داد ؛ بیش از وقتى که براى جمع‏آورى و نظم و ترتیب قرآن کریم، با نظارت خود آن حضرت لازم بود. تدبیر حکیمانه این است که خود حضرت به این مهم اقدام کند و آن را به تأخیر

  ( 92 )

• نیندازد.

  رابعا، گوینده این سخن خود پذیرفته است که در زمان پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم سوره‏ها مشخّص شده و آیات در ضمن سوره‏ها نظم و ترتیب حاضر را یافته بود. حال سؤال مى‏شود که مرتب کردن صدو چهارده سوره که همه آیاتش هم مشخّص شده، چقدر زمان مى‏برد که پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله آن را به سالهاى پس از رحلت خود موکول نماید؟! بر هیچ عاقل و حکیمى زیبنده نیست که چنین کند تا چه رسد به رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم که عقل کل است و حکیم‏تر از او در بین مخلوقات وجود ندارد.

  منابع ···

  1 . Burton john the collection of the Guran, Cambridge University prss, 1919, 213p.

  2 . ر.ک: سیوطى، عبدالرحمن ؛ الاتقان فى علوم القرآن، دار مکتبة الهلال، بیروت، 1/64-62 و عاملى، سیّدجعفر مرتضى ؛ حقائق هامة حول القرآن الکریم، نشر اسلامى، 1410 ق، ص 63 و رافعى، مصطفى صادق: اعجازالقران و البلاغة النبویّه 32 و صبحى صالح ؛ پژوهشهایى درباره قرآن و وحى، ترجمه شبسترى، 115 و طبرسى، فضل بن حسن ؛ مجمع‏البیان فى تفسیر القرآن، داراحیاء التراث العربى، بیروت، ج 1، ص 15.

  3 . ر.ک: مطهرى، مرتضى ؛ آشنایى با قرآن 1/13 و 12.

  4 . ر.ک: ابن هشام، السیرة‏النبویة،دارالتراث، القاهره 1/370-365 وابن‏سعد، الطبقات الکبرى، دارصادر، بیروت 3/1 القسم‏الاول، 194.

  5 . ر.ک: طبرسى، الاحتجاج 1/ .

  6 . ر.ک: سیوطى، پیشین 1/60.

  7 . ر.ک: سیوطى، (پیشین) ص62-61.

  8 . ر.ک: همان، ص 63-62.

  9 . ر.ک: احمدى، على بن حسین، مکاتیب الرسول، دارالمهاجر، بیروت، ج 2-1، ص 21و22، 491-507، 509، 535-557، و ابن هشام، پیشین، ج 2، ص 343 و ...

  10 . ر.ک: همان، ص 24-21 و معرفت، محمدهادى، تاریخ قرآن، سمت، 1375، ص 27.

  11 . ر.ک: عاملى، سیّدجعفر مرتضى، پیشین ص 79.

  12 . ر.ک: مجلسى، محمّدباقر، بحارالانوار، داراحیاء التراث العربى، بیروت، ج 92، ص 34.

  13 . ر.ک: هیثمى، على‏بن ابى‏بکر، مجمع‏الزوائد و منبع الفوائد، دارالکتاب العربى، بیروت، 1967م. ج1، ص152.

  ( 93 )

• 14 . ر.ک: ابطحى اصفهانى، محمّدباقر، جامع‏الاخبار و الآثار عن النبى صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم و الائمة‏الاطهار، مؤسسه المهدى، قم، ج1، ص 440.

  15 . ر.ک: ابن‏هشام، پیشین، ج 1، ص 370-365.

  16 . ر.ک: حنبل، احمد ؛ مسند، دارالفکر، بیروت، ج 5، ص 324، زرکشى، محمّدبن عبداللّه، البرهان فى علوم القرآن، دارالکتب العلمیة، بیروت، ج 1، ص 463، طبرسى، پیشین، ج 1، ص 16.

  17 . ر.ک: ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، مکتبة‏المعارف و مکتبة‏النصر، بیروت ج1، ص 80-79، و ریاض، 1966 م. وابن سعد، پیشین، ص 194.

  18 . ر.ک: احمد حنبل، پیشین، ج 5، ص 324 و هندى، المتقى بن حسام‏الدین، کنزالعمال فى سنن الاقوال والافعال، مؤسسة الرسالة، هند، 1381 ه.ق، ج 2، ص 324.

  19 . ر.ک: ابن‏هشام، پیشین، ج 2، ص 42، و طبرى، محمّدبن جریر، تاریخ‏الطبرى، انتشارات جهان، تهران، ج 1، ص 1214، و بلاذرى، احمدبن یحیى، أنساب الأشراف، دارالمعارف، مکة، ج 1، ص 257.

  20 . ر.ک: کاند هلوى، محمّد یوسف، حیاة‏الصحابة، دارالکتاب العربى، بیروت ج 4، ص 47 و 44، و کتانى، عبدالحى، نظام‏الحکومة النبویة المسمى التراتیب الاداریه، داراحیاء التراث العربى، بیروت، ج 1، ص 44.

  21 . ر.ک: ابن حجر عسقلانى، احمدبن على، تهذیب التهذیب، دارصادر، بیروت، ج 5، ص 90، لاند هلوى، پیشین ج 1، ص 46 ، ج 2، ص 178 و ر.ک: حاکم نیشابورى المستدرک على الصحیحین، دارالمعرفة، بیروت، ج 3، ص 222.

  22 . دیار بکرى، حسین، تاریخ الخمیس فى احوال انفس نفیس، مؤسسه شعبان، بیروت، ج1، ص 451.

  23 . ابن هشام، السیرة‏النبویه، دارالفکر، مصر، ج 3، ص 98.

  24 . طبرى، جامع‏البیان فى تفسیرالقرآن، دارالمعرفه، بیروت، ج 1، ص 10-9. و هندى، پیشین، ج 2، ص 339، شماره 4183

  25 . سیوطى، پیشین، ج 1، ص 62 و زرکشى، پیشین، ج 1، ص 297-296 و احمدبن حنبل، پیشین، ج 1، ص 57 و 69 و زرقانى، محمّدعبدالعظیم، مناهل العرفان فى علوم القرآن، داراحیاء الکتب العربیة، بیروت، ج 1، ص 347، و حاکم نیشابورى، پیشین، ج 2، ص 221 و 330.

  26 . ر.ک: عاملى، سیّدجعفر مرتضى، پیشین، ص 75 به نقل از شرف‏الدین، اجوبة مسائل موسى جاراللّه، مطبعة‏النعمان، نجف اشرف، ص 31.

  27 . معرفت، محمّدهادى، التمهید فى علوم القرآن، ج 1، ص 285.

  28 . معرفت، همان، ص 286.