هدایتهای حضرت مهدی(عج) (2) / ابولقاسم تجری گلستانی

چکیده

در مقاله‏ى پیشین، براى وجود نازنین حضرت مهدى)عجّل‏اللّه‏تعالى‏فرجه‏الشّریف(، در روى زمین، دو اثر تکوینى و تشریعى بر شمردیم. اثر تشریعى، همان هدایت‏هاى حضرت است که بر پنج گونه است:

1- رهنمودهاى حضرت در مسائل اخلاقى فردى یا اجتماعى؛

2- رهنمودهاى حضرت در شبهات معرفتى و اعتقادى یا احکام شرعى؛

3- احکام ولایى یا قضایى امام در اختلافات بین مردم و رهنمودهاى آن حضرت در موضوعات خازحى؛

4- دعاهایى که حضرت، همواره، بویژه در شب‏هاى قدر و هنگام عرضه‏ى اَعمال مردم بر آن حضرت، براى افراد خاص یا عموم شیعه یا عموم مردم مى‏کند.

5- اظهار برائت آن حضرت از برنامه یا گروه و یا اشخاص خاصّ که باعث رسوایى آنان و آشنایى مردم با هدایت یافتگان و گمراهان مى‏شود.

اسن هدایت‏ها، در سه دوره است:

الف( از تولد تا پایان غیبت صغرى؛ ب( دوران غیبت کبرى ج( دوران ظهور

در مقاله‏ى گذشته، به چهار نمونه از این هدایت‏ها اشاره شد. اینک به نمونه‏هاى دیگر اشاره مى‏کنیم.

پنجم - شیخ صدوق از سعد بن عبدالله قمى )از بزرگان اصحاب امام حسین عسگرى)علیه‏السّلام(( نقل کرد که او گفت: لیستى از چهل سؤال مشکل تهیّه کردم که پاسخ دهنده‏اى براى آن نیافتم، جز بهترین همشهرى‏ام، احمد ابن اسحاق )صحابى بزرگوار امام حسن عسگرى)علیه‏السّلام(( که عازم شهر سامرا بود. من نیز در پى او حرکت کردم. در بین راه به او رسیدم. پس از احوال‏پرسى، از مى‏پرسید: »سفر به خیر! براى چه آمده‏اى؟« گفتم: »به سبب شوق ملاقات شما و پرسش از شما، به خدمت رسیدم.«.

احمد ابن اسحاق گفت: »هر دو، هدف مشترک داریم. اکنون من تصمیم دارم که به ملاقات مولایم امام حسن عسکرى)علیه‏السّلام( بروم و مسائل پیچیده‏اى را در تأویل و تفسیر قرآن از او او بپرسم. سپس تو هم در این سفر مبارک همراه ما باش که به دریائى از علم و کمال دست مى‏یابى که عجایب آن پایان ندارد و گوهرهاى کم‏یاب آن فنا نپذیرد. او، همان امام ما است.«.

یا هر، سفر را ادامه دادیم تا به سامرا رسیدیم به سوى خانه‏ى امام و آقایمان شتاختیم. اجازه خواستیم. اجازه‏ى ورود به ما داده شد. بر دوش احمد ابن اسحاق، صد و شصت کیسه‏ى بسته از دنیا و در هم با مهر صاحبان‏اش بود.

سعد مى‏گوید: وقتى وارد بر آن حضرت شدم، چهره‏ى نورانى آن جناب را چونان ماه شب چهاردهم دیدم، در حالى که بر زانوى راست آن جناب، کودیک زیبا، مانند ستاره‏ى مشترى بود. در وسط سر، فرقى داشت که منى دو طرف موهاس سر، بسانِ الف بین دو واو بود.

در مقابل مولایم، گوى زراندودى بود که خطوط راه راه در بین نگین‏هاى خاتم‏کارى شده، روى آن مى‏درخشید. یکى از بزرگان بصره، آن را به حضرت هدیه داده بود.

در دست حضرت، قلمى بود که هر گاه مى‏خواست چیزى بنویسید، کودک )قلم را از( دست حضرت مى‏گرفت! آن بزرگوار نیز با ملاطفت، گوى طلایى را به گوشه اتاق مى‏انداخت تا کودک به آن مشغول شود و مانع نوشتن او نشود. ما، سلام کردیم. حضرت، با محبّت به ما جواب داد. فرمود بنشینیم هنگامى از نوشتن فراغت یافت، احمد ابن اسحاق، پارچه را اردوى انبان پول برداشت و آن را خدمت حضرت گذاشت. حضرت، به فرزند گرامى‏اش فرمود: »عزیزم! سوى را از بسته‏هاى هدیه‏ى دوستان و شیعیان‏ات برداد.«. کودک فرمود: »آیا دستى پاک را به هدایاى آلوده و اموال کثیف مخلوط به حرام دراز کنم؟!«.

مولایم فرمود: »اى فرزند اسحاق! بسته‏ها را از داخل ابنان درآور تا )فرزند عزیزم( حلال آن را از حرام جدا سازد!«.

احمد، دستور امام را اجرا کرد. اوّلین بسته‏اى که از ابنان بیرون کرد، کودک فرمود: »این، مالِ فلانى پسر فلانى از فلان محله‏ى قم است. شصت و دو دنیا از آن، بهاى اتاقى است که صاحب‏اش آن را فروخته است و چهل و پنج و دینار آن، از پدرش به او ارث رسیده است، و چهارده دینار آن، بهاى نُه پیراهن، و سه دینار آن، اجاره‏ى مغازه.«.

حضرت فرمود: »پسر عزیز! راست گفتى. اکنون، مال حرام را بر ایشان مشخص کن.«.

کودک فرمود: »مال حرام، دو سکّه است: زیک سکّه دینار که در شهر وى، فلان سال، ضرب شده و یک روى آن صاف شده، و یک سکه‏ى کهنه آملى، به وزن یک چهارم دینار. دى میان پول‏ها جست و جو کنید تا آن را بیابید. حرمت آن، بر این جهت است که صاحب آن، در فلان ماه، از فلان سال. یک و یک چهارم من موادّ خام در اختیار ریسنده‏اى قرار داد. مدّتى بر آن گذشت. سارقى آمد و آن را سرقت کرد. ریسنده، جریان را به صاحبش، خبر داد، امّا وى نپذیرفت، بلکه او را تکذیب کرد و در عوض، یک مَن نیم موادّ نخ ریسه، از او غرامت خواست. از آن نسخ‏ها، پیراهنى بافت که این دو دنیار، بهاى آن پیراهن است.«.

سربسته را گشودند. با ورقه‏اى برخورد کردند که نام صاحب آن و مقدار مال موجود آن همان طور که امام فرمود بود نوشته شده‏ى بود.

بسته‏ى دیگرى را در آوردند. آن کودک، فرمود: »این، مال فلانى، پسر فلانى، از فلان محله‏ى قم، و مشتمل بر پنجاه دینار است، ولى روا نیست ما به آن دست بزنیم!«. پرسیدند: »چرا؟«. فرمود: »براى آن که این پول، بهاى گندمى است که صاحب آن به کشاورزش ظلم )خیانت( کرده، سهم خود را با پیمانه کامل دریافت کرده، ولى سهم کشاورز را با پیمانه ناقص پرداخته است.«.

مولایم امام حسن عسگرى)ع( فرمود: »راست گفتى فرزند عزیزم! اى احمد این اسحاق! همه‏ى این اموال را به صاحبان‏اش برگردان یا سفارش کن به صاحبان‏اش برگردانند که ما را نیازى به آن نیست.(1)».

در این حدیث شریف، سعد بن عبدالله اشعرى قمى، دانشمند مورد اعتماد شیعه، نکات هدایت‏کننده‏ى زیر را از حضرت مهدى )عجّل‏اللّه‏تعالى‏فرجه‏الشّریف( نقل مى‏کند.

1. مشاهده‏ى آن حضرت در سن کودکى که در دامن پدر بزرگوارش، بر حسب طبع بشرى، شیرینى و رفتار خاص کودکانه خود را دارد و به همین جهت، قلم و دست پدر بزرگوار را مى‏گیرد و آن حضرت، براى انصراف او، گوى طلایى را برتاپ مى‏کند، ولى هنگامى که در مقابل مردم قرار مى‏گیرد، قبل از آن که به مقام امامت برسد، با علم غیب، از اسرار هدایاى ارسالى پرده مى‏دارد.

2. درباره‏ى یکى از بسته‏هیا هدیه مى‏فرماید: »صاحب آن، اجبیرى که مدّعى مى‏شود سارق پنبه یا پشم، امانتى را به سرقت برده است، نمى‏پذیرد و از او یک من و نیم نخ مرغوب غرامت مى‏گیرد و آن را تبدیل به پیراهن مى‏کند و سپس به یک دینار سکه‏ى رى و یک دینار سکّه آمل فروخته و پول آن را به براى امام مى‏فرستد، با این که اجیر، امین است و اگر در نگهدارى مال اجراه کوتاهى نکند، ضامن نیست و نمى‏توان از او غرامت گرفت در این جا، امام مهدى)عجّل‏اللّه‏تعالى‏فرجه‏الشّریف( در یک شبهه‏ى حکمیه‏ى خاص، تأکید مى‏کند که هدیه به امام، باید از مال حلال باشد.

3. درباره‏ى پنجاه دینارى که بهاى گندمى بود که مالک زمین، با کشاورزى قرارداد مزارعه داشت، ولى در هنگام تقسیم محصول، به کشاورز خیانت کرد و سهم او با پیمانه ناقص داد و گندم سهم خود را فروخت و بهاى آن را براى امام فرستاد. از آن جا که سهم کشاورز، گونه‏ى مشاع، در بهاى گندم وجود داود، تصّرف در آن، حرام است. امام)علیه‏السّلام( از این کار خلاف، به علم غیب، پرده بر مى‏دارد و تصرّف در ان را حرام مى‏داند و بر این وسیله، بر لزوم رعایت حقوق کارگران و کشاورزان - که در صول تاریخ پامال شده است. تأکید مى‏کند.

ششم - شیخ صدوق از ابو جعفر محمد بن على بن اسود حکایت کرد که او گفت: على بن حسین بن موسى بن بابویه )پدر مرحوم صدوق( پس از مرگ محمّد ابن عثمان عمروى )نایب خاصّ دهرم( از من خواست از ابوالقاسم حسین بن روح بخواهم که از مولا صاحب الزمان)عجّل‏اللّه‏تعالى‏فرجه‏الشّریف( درخواست دعا کند تا خداوند عزّوجلّ، فرزند پسرى به او بدهد. من، پیام را به نایب امام رسانیدم. او نیز درخواست مزبور را به امام)علیه‏السّلام( رسانید. پس از سه روز به من خبر داد، امام)علیه‏السّلام( براى على بن الحسین دعا کرده است و به زودى خداوند، فرزندى مبارک به او خواهد داد که خداوند عزّوجّل به برکت آن، بهره‏ى زیادى به او خواهد داد و پس از او نیز فرزندان دیگرى به وى خواهد داد.

جالب آن که راوى مى‏گوید، من نیز همین درخواست را از حسین ابن روح داشتم و از او خواستم امام براى من هم دعا کندتا خداوند، پسرى به من بدهد، امّا او به من پاسخ نداد و فرمود، راهى براى بر آمدن این درخواست نیست.

پس از این دعا براى على ابن بابویه، ابتدا، فرزندش محمّد )مرحوم صدوق( متولّد شد و پس از او، فرزندان دیگرش حسن و حسین، به دنیا آمدند. مرحوم صدوق مى‏گوید: به برکت دعاى حضرت، در بیست سالگى، مجلس درس گذاشتم. آگاهى که ابوجعفر محمّد بن على بن اسود، در جلسه‏ى درس من حاضر مى‏شد، مى‏گفت: »از این موفّقیّت، نباید تعجّب کرد؛ زیرا، تو به دعاى امام متولد شده‏اى(2)!».

در غیبت شیخ طوسى در توضیح همین داستان آمده است:

پس از درخواست دعا از امام زمان)علیه‏السّلام( جواب آمد: »از این همسرت، فرزندى نخواهى داشت. به زودى، صاحب کنیزى دیلمى خواهى شد که از او، دو فرزند عالم و فقیه خواهى داشت.«. همین گونه شد. محمّد و حسین، هر دو، فقیه زبردست و بسیار پر حافظه بودند، ولى برادر دیگرشان، حسن، مرد عابد و زاهد و گوشه‏گیر شد که به مردم معاشرت نمى‏کرد و چندان علمى نداشت. این، مطلب مشهورى در میان مردم قم در آن زمان بود.

در این داستان، امام)علیه‏السّلام( با دعاى مستجاب خود، اوّلاً، مردم را به حقّانیت، امامت خود در پس پرده‏ى غیبت هدایت کرد - زیرا، معجزه‏اى را ارائه کرد و از آینده‏ى خبر داد - و ثانیاً، با دعاى تولّد فرزندى عالم براى پدر صدوق، زمینه‏ى هدایت گسترده مردم را به برکت بیان و قمل مرحوم صدوق آماده ساخت.

هفتم - شیخ طوسى، از محمّد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانى نقل کرد که او گفت: نزد شیخ ابوالقاسم حین بن روح )نایب خاص سوم( همراه جماعتى بودیم. مردى برخاست. پرسید: »آیا امام حسین)علیه‏السّلام( ولىّ خداوند بود یا نه؟«. فرمود: »آرى.«. پرسید: »آیا قائل ملعون‏اش، دشمن خداوند بود یا نه؟«. فرمود: »آرى«. پرسید: »ایا روا است که خدوند، دشمن‏اش را بر ولىّ خود مسلّط کند؟«.

ابوالقاسم حسین بن روح فرمود: »بفهم براى تو چه مى‏گویم. بدان که خداوند، علف با مردم سخن نمى‏گوید. خداوند با عظمت، پیامبرانى از جنس بشر براى آنان فرستاد؛ زیرا، اگر به صورت و صفت دیگرى غیر از آنان مى‏فرستاد، از او دورى مى‏کردند و او را نمى‏پذیرفتند. هنگامى که پیامبران آمدند، مانند آنان غذا مى‏خوردند و در بازار و خیابان راه مى‏رفتند. مردم به ایشان گفتند: شما هم مانند ما هستید. سخن شما را نمى‏پذیریم، مگر آن که معجزه‏اى بیاورید که ما از آوردن آن ناتوان باشیم تا بدانیم شما مخصوص به مقام و قدرتى هستند که ما آن را نداریم.«!

از این رو، خداوند عزّوجلّ، معجزاتى به پیامبران داد که مردم از آن عاجز بودند. بعضى از پیامبران )نوح( پس از تبلیغ فراوان و اتمام نشانه، طوفان را آورد و همه‏ى طغیان‏گران را غرق کرد، و بعضى دیگر )ابراهیم( در آتش افکنده شد و آتش بر او سرد و سلامت شد، و بعضى از دل سنگ سخت، شترى در آورود و از پستان آن شیر روان ساخت )حضرت صالح( بعضى از ایشان، دریا براى‏اش شکافته شد و از سنگ سخت، چشمه‏ها برایش روان شد و عصاى خشک او تبدیل به اژدهایى شد که هر آن چه آنان بافتند، او بلعید، و بعضى از آنان، کرر ما در زاد را بینا کرد و مردگان را به اذن خداوند زنده کرد و از آن چه مردم مى‏خورند یا ذخیره مى‏کنند، به آنان خیر داد، و براى بعضى او این پیامبران نیز ماه شکافته شد و چهارپایانى مانند شتر و گرگ و حیوانات دیگر با او سخن گفتند. وقتى مردم این معجزات را مشاهده کردند و خود را آوردن همانند آن ناتوان دیدند، تقدیر و لطف و حکمت خداوند جلّ جلاله، اقتضا مى‏کرد که پیامبران‏اش، گاهى غالب و گاهى مغلوب باشند، گاهى مسلط و پیروز و گاهى تحت فشار باشند. اگر خداوند، آنان را همواره مسلّط و پیروز مى‏کرد و دچار بلا و امتحان نمى‏کرد، مردم، ایشان را به جاى خداى عزوجلّ، به خدایى مى‏پرستیدند و استقامت آنان در امتحانات و آزمایش‏ها، شناخته نمى‏شد.

خداوند، احوال پیامبران‏اش را مانند احوال دیگران قرار داد تا در حال امتحان و بلا، صابر، و در حال سالامتى و عافیّت و پیروزى بر دشمن، شاکر باشند، و در همه‏ى فراز و نشیب زندگى، تواضع کنند و تکبّر و بلندپروازى نکنند، و بندگان بدانند که خدایى دارند که آفریننده و مدبّر امور آنان است تا او را بپرستند و از پیامبران‏اش اطاعت کنند تا آنان حجّت پایدار خداوند، ضدکسانى باشند که درباره‏ى انبیا او حدّ واقعى تجاوز کردند و به ربوبیّت ایاشن معتقد شده‏اند یا آن چه را که انبیا آوردند، منکر شدند و با آن مخالفت ورزیدند. همه‏ى این‏ها براى آن است که خداوندى مى‏خواهد هر که هلاک )گمراه( مى‏شود، کاملاً بصیرت داشته و حق و باطل برایش روشن شده باشد و هر که زنده مى‏شود )هدایت مى‏یابد( از روى بصیرت و بینّه، حق را بیابد.«.

راوى خبر، محمّد بن ابراهیم مى‏گوید: فرداى آن روز، مجددّاً خدمت شیخ ابوالقاسم حسین بن روح رسیدم و با خود، این گرفته حدیث نفس مى‏کردم: آیا پاسخ‏هاى دیروز آقا، از پیش خودش بود یا از امام زمان)علیه‏السّلام( دریافته بود؟«. بدون آن که من سخنى اظهار کنم، رو به من کرد و فرمود: »اى محمد بن ابراهیم! اگر از آسمان سقوط کنم و پرندگان لاشه برابر بایند یا آن که طوفان مرا به مکان دور دستى پرتاب کند، براى من بهتر است از این که درباره‏ى دین خداوند، با راى و نظر خودم سخنى بگویم، بلکه همه‏ى آن چه )دیروز( گفتم، سند دارد و از حضرت حجت)علیه‏السّلام( شنیدم.(3)».



توضیح

در این حدیث که در پایان آن حسین بن روح )نایب خاص سوم( تأکید مى‏کند که آن »را از حضرت حجّت )روحى فداه( شنیده«، حضرت به یک سؤال شایع اعتقادى پاسخ مى‏دهد. براى بیش‏تر مردم، این سؤال هست که »اگر انبیا و ائمه، بر حق بودند و جهان نیز در قبضه‏ى قدرت خداوند متعال است، پس چه‏گونه اجازه مى‏دهد، بندگان خویش، این گونه مورد ظلم و ستم و شهادت و اسارت دشمنان قرار گیرند؟ چه‏گونه خداوند به دشمنان‏اش این همه قدرت و ثروت مى‏دهد تا این همه جنایت کنند؟«.

حضرت پاسخت مى‏دهد که این سرنوشت، به جهت حکمت و لطف خداوند به بندگان‏اش است زیرا، اولیاى الهى با معجزات وکرامات اعتقادى و اخلاقى و عملى، چنان در چشم مردم اوج و عظمت یافتند که در معرفت پرستش آنان بودند و اگر مردم، مغلوبیّت ظاهرى آنان را نمى‏دیدند و علاوه بر معجزات و کرامات، از نظر ظاهرى، ایاشن را همواره پیروز و مسلّط مى‏دیدند، آنان را به عنوان خدا مى‏پرستیدند. پس لازم بود، گاهى ایشان را مغلوب و مقهور کند که ضعف بشرىِ آنان، براى مردم ظاهر شود. علاوه. استقامت و قدرت ایمان آنان تجلى کند و مردم از فداکار و استقامت آنان درس و عبرت گیرند و خود را با اوصاف پسندیده‏ى ایشان نیاراید، تا هر کسى راه ضلالت برگزید یا راه ایمان و حق پذیرفت، از روى بصیرت و بنیایى و توأم با حجّت باشد و هیچ‏گونه ابهامى در تشخیص حق از باطل نداشته باشد. این کار، هم لطفى به بندگان و هم مطابق حکمت کلّى خداوند در آفرینش و تدبیر جهان و انسان است.

هشتم - شیخ طوسى از ابو محمد احمد بن حسن مکتب نقل کرد که او گفت: در سالى که شیخ ابوالحسن على بن محمّد سمرى، )قدّس سرّه( وفات کرد، در مدینه السلام )بغداد( بودم. قبل از وفات، خدمت او رسیدم. او، نامه‏اى به این مضمون بر حاضران عرضه کرد:

بسم الله الرحمان الرحیم. اى على بن محمّد سمرى! خداوند، به برادران دینى، در وفا تو پاداش عظیم دهد. شش روز دیگر، مرگ تو مى‏رسد. کارهایت را جمع و جور کن و به کس به عنوان جانشین پس از وفات است، وصیت نکن. زمان غیبت تام و همه جانبه فرا رسید. حجّت حق، ظهور نخواهد کرد، مگر پس از اذن خداوند متعال، آن هم پس از روزگارى طولانى و سخت شدن دل‏ها و پر شدن زمین از ستم. به زودى، کسانى از شیعیان من، قبل از خروج سفیانى و بلند شدن فریاد آسمانى، ادعاى مشاهده‏ى مرا خواهند کرد. بدانید.او دروغ‏گوى بهتان زننده است.

راوى مى‏گوید: چون روز ششم شد، به عیادت او )على بن محمّد سمرى( رفتیم. در حال احتضار بود. از او پرسیدم: »وصّى پس از تو )در نیابت خاصه( کیست؟«. فرمود: »براى خداوند، تقدیرى است که آن را سرانجام خواهد رسانید.«. این، آخرین سخنى بود که از آن جناب شنیده شد.(4)

در این توقیع شریف امام)علیه‏السّلام( به چهار نکته‏ى مهم اشاره مى‏کند:

1- وقات شیخ على بن محمد سمرى، پس شش روز. این، خبرى غیبى و معجزه‏اى است که شیعیان به چشم دیدند و برهانى محکم بر صدق نیابت و حقانیّت وجود حضرت مهدى)عجّل‏اللّه‏تعالى‏فرجه‏الشّریف( بود.

2- پایان نیابت خاصّه؛ به ایشان، دستور داده شد که به عنوان نیابت خاص، وصیت نکند؛ زیرا، حکمت برقرارى نیابت خاصه و سفارت، آن بود که شیعیان، یک باره به صورت کلّى از امام معصوم جدا نشوند. مسئله‏ى غیبت امام، فاجعه‏اى بود که شیعیان باید به تدریج آماده مى‏شدند. به همین جهت، از زمان امام هادى و بیش‏تر در زمان امام عسگرى)علیهماالسّلام(، براى آن، زمینه چنین شد. امام حسن عسگرى)علیه‏السّلام(، گاهى از پشت پرده با شیعیان‏شان سخن مى‏گفتند.

با مشروع غیبت صغرا و نصب نواب خاص، این ارتباط محفوظ ماند و از راه نواب چهارگانه، مردم، نیازها و سؤالات خود را مطرح مى‏کردند و امام نیز از همین راه به آنان پاسخ مى‏داد. این ارتباط، پنهان و دور از انظار عمومى و توأم با رعایت تهیّه بود. به تدریج بر اثر بروز این ارتباطات، بعضى از وکلا و خواصّ شیعه و حتّى خود نواب خاصه، قسمت تعقیب و بازداشت عمال خلیفه‏ى عباسى قرار گرفتند. فشار خلیفه، در زمان نایب چهارم، به اوج خود رسید. از طرفى برنامه‏ى سفارت نیز در مدّت طولانى هفتاد سال، به نتائج مطلوب خود دست یافت؛ زیرا، شیعیان به غیبت امام عادت کردند در این مدّت با ظهور علماى بزرگى مانند محمّد بن یحیى العطار )مولّف نوارد الحکمه( و على بن ابراهیم قیم )مولّف تفسیر قمى( و على بن حسین ابن بابویه قمى )مولّف رساله‏ى عملیّه‏ى معروف( و شیخ کلینى )مولّف دائرة المعارف بزرگ کافى(، زمینه‏ى غیبت کبرا و سپردن امور دینى به علما و فقهاى شیعه فراهم شد و دیگرى نیازى به تعیین نایب خاص نبود، بلکه فقهاى شیعه، با فشار و مراقبت کم‏ترى از ناحیه‏ى خلفا توانستند به وظایف خود در توسعه‏ى کیفى و کمى تشیّع بپردازند، به گونه‏اى که سه سال پس از وفات نایب چهارم، اوّلین حکومت مستقل شیعى امامى )آل‏بویه( بر غب ایران و قلب عراق بر پا شد و خلیفه‏ى عباسى را در بغداد تحت الحمایه‏ى خویش قرار داد و شعایر شیعه را در عراق علنى کرد.

3- حجّت حق، جز به اون خداوند ظهور نخواهد کرد، آن هم پس از روزگارى طولانى که در طول آن، دل‏ها، قساوت مى‏یابد و زمین پر از ظلم و ستم خواهد شد. حضرت، با این بیان، تاریخ ظهور را مخفى و آن را به علم خدا - و بالواسطه، امام - کرد. مخفى کردن تاریخ ظهور، باعث مى‏شود مؤمنان، هر روز منتظر ظهور حرت باشند این حالت، سبب بیدارى و خودسازى تلاش انان براى آماده کردن زمینه‏ى ظهور حضرت خواهد شد. از طرفى، با این کار، دشمنان را با ظهور خود غافلگیر مى‏کند و هر گونه فرصت آمادگى دفاعى را از آنان مى‏گیرد. این، یکى از علل پیروزى جهانى حضرت بر دشمنان است، ولى در عین حال، حضرت. در این توقیع تأکید مى‏کند که این غیبت، طولانى است.

این بیان، با هر گونه تأخیر. قابل انطباق است و مى‏تواند دهها سال یا صدها سال و یا خداى نکرده هزاران سال باشد. به این جهت مؤمن، باید تسلیم امر خداوند و راضى به حکمت و خواست او باشد، ولى همزمان هشدار مى‏دهد که بیش‏تر دل‏ها در این مدّت نفسى و سخت و سیاه مى‏شود؛ زیرا، با توسعه‏ى مادیّات و شهوات، مردم، در گناهان و شهوات غوطه‏ور مى‏شوند و از یاد خدا غافل مى‏گردند و کم‏تر کسى مى‏تواند نفس اماره‏ى خویش را مهار کند و آن را از حرام باز دارد، بویژه آن که فشارهاى بیرونى خانواده و همسایگان و خویشاوندان و دوستان، او را به تجاوز از حدود الهى تشویق مى‏کند.

در این زمان، بر اثر طولانى شدن غیبت، وسوسه‏ها، بیش‏تر در دل‏ها تأثیر مى‏کند و آنان را منحرف مى‏کند، مگر تعداد اندکى که ایمان ثابت و تصمیم استوار داشته باشند و لطف خداوند شامل حال آنان باشد و در انتظار امام زمان)علیه‏السّلام( به وظایف شرعى خود عامل باشند. در روایتى از امام حسن عسگرى)علیه‏السّلام( آمده، آنان، کسانى هستند که توفیق دعا براى تعجیل فرج حضرت بیابند.(5)

4- کسانى که پس از وفات نایب چهارم و قبل از خروج سفیانى و فریاد آسمانى ادّعاى مشاهده‏ى حضرت مهدى)عجّل‏اللّه‏تعالى‏فرجه‏الشّریف( را بکند، کذّاب و دروغ گو است. در این بخش، اوّلاً، به دو علامت قطعى ظهور اشاره مى‏کند که در روایات متعدّد، بر ا تأکید شده است: یکى، خروج سفایانى که اندکى قبل از ظهور، فتنه‏انگیزى مى‏کند و باعث گمراهى گروه بسیار مى‏گردد و در نهایت، به دست حضرت مهدى)عجّل‏اللّه‏تعالى‏فرجه‏الشّریف( کشته مى‏گردد.

دوم، صیحه‏ى آسمانى؛ یعنى، فریادى از آسمان با این معنا که »حق، در علىّ)علیه‏السّلام( و شیعیان او است.«.(6)

اطلاق این جمله که »قبل از وقوع این دو علامت، اگر کسى ادعاى مشاهده کند، دروغ‏گو است«، با روایات متواتر قطعى در تشرّف بعضى بزرگان به خدمت حضرت، نمى‏سازد. از آنجا که این بحث، براى اثابت هدایت‏هاى دوران غیبت کبرا، نقش مهمّى دارد، به حلّ این تعارض مى‏پردازیم.

مرحوم آیة اللَّه شهید محمّد صدر، در پاسخ این تعارض، پنج وجه بیان مى‏کند:

1- بگوییم، سند توقیع مزدور، از نظر معیارهاى علم رجال، ضعیف است و قابلیّت معارف با اخبار فراوان جواز تشّرف را ندارد و در نتیجه، روایت توقیع نمى‏پذیریم.

این راه حل، قابل پذیرش نیست، زیرا، این، روایتى است که علاوه بر شیخ طوسى. مرحوم صدوق با یک واسطه ان را نقل مى‏کند و حتّى اگر ضعف سند توقیع را بپذیریم، براى اثبات یک واقعه‏ى تاریخ، این گونه روایات کفایت مى‏کند، هر چند براى اثابت حکم شرعى کفایت نکند.

2- بگوییم. اخبار مشاهده‏ى حضرت، از نظر سند، قابل اعتماد نیست و در نتیجه، هر نوع خبر جواز مشاهده حضرت را تکذیب کنیم.

این راه حل نیز در سنت نیست؛ زیرا، نمى‏توان این حجم عظیم اخبار را انکار کرد که همگى بر تشّرف بزرگان به خدمت حضرت مهدى)عجّل‏اللّه‏تعالى‏فرجه‏الشّریف( با سند صحیح و بعضى یا یکى در واسطه‏ى معتبر دلالت مى‏کند.

3- بگوییم، سند روایات مشاهده و تشرّف بزرگان را مى‏پذیریم و آنان را تکذیب نمى‏کنیم، ولى دلالت آن را مورد مناقشه قرار مى‏دهیم؛ یعنى، بگوییم، آنان، عمداً دروغ نگفتند، امّا در مشاهده‏ى خود، دچار توهّم و خیالات شدند و در حلاتى بین خواب و بیدارى، اشخاص در مقابل آنان مجسم شده یا به خیال آنان آمده که بعضى کارهاى عجیب و غریب انجام داده‏اند و این بزرگان خیال کرده‏اند، حضرت مهدى)عجّل‏اللّه‏تعالى‏فرجه‏الشّریف( را مشاهده کرده‏اند، در حالى که چنین نبوده است.

این راه حل نیز قابل قبول نیست؛ زیرا، احتمال اشتباه و خیالاتى شدن این همه بزرگانى که در حال بیدارى و هوشیارى از مشاهده‏ى حضرت خبر داده‏اند و گاهى این تشرف‏ها، توأم با معجزاتى از آن حضرت بوده، قابل قبول نیست. چه گونه مى‏توان گزارش ده‏ها، بلکه صدها خبردهنده‏ى موثّق را حمل بر خیالات و توهم کنیم؟!

4- بگوییم. روایات مشاهده‏ى مهدى)عجّل‏اللّه‏تعالى‏فرجه‏الشّریف( صحیح و مطابق با واقع است، ولى این، یک دستور شرعى است که باید مدّعى مشاهده را تکذیب کنیم تا فرمان شارع مقدّس را اطاعت کنیم.

این نیز صحیح نیست و با ظاهر توقیع شریف که مدّعى مشاهده را کذّاب و بهتان زننده معرّفى مى‏کند، نمى‏سازد. بلى، اگر مى‏فرمود: »مدّعى مشاهده را تکذیب کنید.«، این راه حل، قابل قبول بود.

5- بگوییم، منظور از توقیع، مشاهده‏ى توأم با ادّعاى سفارت یا وکالت از جانب حضرت مهدى)عجّل‏اللّه‏تعالى‏فرجه‏الشّریف( و رسانیدن پیام به آن حضرت و گرفتن جواب از آن جناب است. عدّه‏اى از بزرگان، ازجمله مرحوم علامه‏ى مجلسى در بحارالانوار و آیة الله صافى در منتخب الاثر، همین راه حل را مى‏پذیرند، ولى مرحوم شهید صدر، با اعتراف به نزدیک به واقع بردن آن مى‏گوید: »این راه حل، خلاف ظاهر عبارت حضرت مهدى)عجّل‏اللّه‏تعالى‏فرجه‏الشّریف( در توقیع شریف است؛ زیرا، در آن صورت، باید امام مى‏فرمود: "ألافَمنِ ادعلى المشاهدة مع السفارة أو الو کاله فهو کذّاب" در حالى که به صورت مطلق مى‏گوید: "هر که ادعاى مشاهده کند، دروغ‏گو است."«.

ایشان، از اشکال به همه‏ى این راه‏حل‏ها، مشکل را این گونه پاسخ مى‏دهد: که ادّعاى مشاهده، چند گونه است: اوّل آن که شخصى او را ببیند، ولى شخصیّت او را به عنوان حضرت مهدى)علیه‏السّلام( نشناسد. این گونه دیدن، خلاف ظاهر روایات مشاهده است و نمى‏تواند منظور مدّعیان مشاهده در این روایات فراوان باشد.

دوم این که شخص حضرت مهدى)عجّل‏اللّه‏تعالى‏فرجه‏الشّریف( را ببیند و بشناسد، ولى هرگز اظهار نکند. این گونه دین، هر چند فراوان واقع شده، بلکه تعداد این گونه تشّرفات، چندین برابر تشرفات اظهار شده است، ولى منافاتى با توقیع شریف ندارد، زیرا. ادّعاى مشاهده نشده است.

سوم این که شخصى حضرت مهدى)عجّل‏اللّه‏تعالى‏فرجه‏الشّریف( را به عنوان واقعى ببیند و بشناسد، ولى تنها، اثار و نتایج دیدار با حضرت را به گونه‏اى نقل کند که مخاطب متوجه شود.

توضیح شریف این گونه مشاهد را نفى نمى‏کند و بسیارى از اخبار مشاهده‏ى حضرت هم این گونه است؛ زیرا، در این اِخبار، حادثه با آثارى نقل مى‏شود، ولى نتیجه‏گیرى به این‏که شخصى مشاهده شده، همان حضرت مهدى)عجّل‏اللّه‏تعالى‏فرجه‏الشّریف( است، به شنونده واگذارى شود.

چهارم این که، بگوید، حضرت را دیده، ولى نتواند ثابت کند و مردم هم نسبت به پذیرش آن شکر داشته باشند.

به نظر مى‏رسد، این نوع ادّعا، مشمول این توقیع شریف است؛ زیرا، معناى جمله‏ى اخیر توقیع، آن است که »اى مؤمن! اگر کسى ادعاى مشاهده‏ى حضرت را کند و سماْ در صدق گفتار او، داشتى شک، او محکوم به کذب و بهتان کن.«.

ما، وقتى اخبار مشاهده زمان غیبت کبرا را ملاحظه مى‏کنم، بیش‏تر آن‏ها، همراه با دلائل قطعى است که به ما اطمینان مى‏دهد، آن که مشاهده شده، خود حضرت مهدى)عجّل‏اللّه‏تعالى‏فرجه‏الشّریف( است، هر چند بر اثر گذشت زمان، به تدریج، این دلائل و قراین، از تک تک این اخبار مخفى شده و نسبت به ما، تنها گمان‏آور است، ولى به صحّت مجموع اخبار مشاهده و تشرّف در عصر غیبت کبرا، یقین داریم.

در نتیجه، مورد توقیع شریف، منحصر به آن‏جا است که شخصى که صریحاً، ادّعاى مشاهده‏ى حضرت مهدى را کند، بدون آن که دلیلى قطعى بیاورد، بویژه آن که ادّعاى پیغام یا مأموریّتى از طرف آن حضرت را داشته باشد که در آن صورت، کذّاب و بتهان زننده است و مؤمنان وظیفه دارند از او تبرّى جویند.(7)

...................( Anotates ).................

1) کمال الدین، ص 480.

2) کمال الدین، صدوق، ص 529.

3) الغیبة، شیخ طوسى، ص 324، ح 273.

4) الغیبة، شیخ طوسى، ص 395. همین روایت رد جنة المأوى و اثبات الهداه نقل شده است. در ذیل آن دارد: »ألاحَمنِ ادعى المشاهدةَ قبل خروج السفایانى ولاصحیه فهو کذاب مفتر«.

5) کمال الدین، صدوق، ص 416.

6) الغیبة، شیخ طوسى، ص 435.

7) تاریخ الغیبة الصغرى، شهید آیة الله محمد صدر، ص 460.